۲۲ نچی مارچ حضرت اؤلوغ بیگ نینگ توغیلگن کونی
میرزا اولوغ بیگ
(1394 - 1449)
اولوغ بیگ 1394 أیل 22 مارچ ده ایرانينگ غربیده گی سلطانیه شهريده امیر تیمورینگ حربی یوریشلری پیتیده توغیلگن. تؤرت یاشیدن باشلب اونینگ تربیه سی بیلن بوویسي سرای ملک خانم و بابا سی تیمور شغوللنديلر .اولوغ بیککه شاعر محمد صالح نینگ باباسي امیر شاه ملیک مربع لیک قیله دي.امیر تیمور سیوملی نبیره سینی سفرلرده ، یوریشلرده هم بیرگه آلیب یورگن .تیمور وفاتیدن سؤنگ 15 يشر اولوغ بیک سمرقند حاکمی بؤله دی. پایتختی هرات بؤلگن خراسان دولتی نی اؤزی باشقره دی.
اولوغ بیک اؤز اطرافیگه "اؤز دورینینگ افلاطوني"دیب نام آلگن قاضی زاده رومي (اولوغ بیک اونی اؤزیگه استاذ دیب بیلگن )، ریاضيدان و استره نوم لر علی قوشچی ،منصور کاشی ، بیرجندی ، میرام چلبی ،غیاث الدین جمشید کبی عالملر نی جملگن .سمرقنده گی آبی رحمت سائی یاقه سیده 3 قه وتلی ،بلندلیگی 50 متر بؤلگن رصد خانه قوردیریب ، اونده 1018 ته یولدوزنینگ مواضعنتینی انیقلشگن .اولوغ بیک اؤغلی عبدالطیف راضیلیگی بیلن 1449 اوشگه یولنگن قاتل عباس تمانیدن اؤلدیریلگن.
اثرلری : "زیجی جدیدی کوراگانی "، "رساله اولوغ بیک "،"تؤرت اولوس تاریخی" و باشقه لر.
میرزا اولوغ بیگ دوریده اؤزبیک ادبیاتی
میرزا اولوغ بیک دوریده سمرقند و بوتون ماورالنهرده طبیعی فنلر برابریده بدیعی ادبیات هم یوکسک درجه ده ترقی یتگن .منبعلرده اولوغ بیک نینگ ادیبلر همده بدیعی ادبیاتگه مناسبتی حقیده مهم معلوماتلر موجود .علی شیر نوایی نینگ "مجلس النفایس "،فخری هروینینگ "روضة السلاطین"و ابو طاهرخواجه نینگ "ثمریه"اثرلریده اولوغ بیگ کؤپراق استره نومیه علمی بیلن ،اونینگ قلمیگه منسوب قویده گی فارسی بیت کیلتیریلگن:
هرچند ملک حسن به زیر نگین توست،
شؤخی مکن که ،چشم بندان در کمین توست.
مضمونی:
گوزه للیک ملکی هرچند قؤل آستیده بؤلسه-ده،
شؤخلیک قیلمه گیلکه ،یامانلرنینگ کؤزی سینگه تیکیلگن.
میرزا اولوغ بیگ فقط زمانداش ادیبلر یمس ،بلکه اؤز دوریدن بیر نیچه عصر آلدین یشب اؤتگن کؤپلب شاعرلر ایجادیدن هم چقور خبردار بؤلیب ،شعریتنینگ کتته مخلصی و بیلیمدانی صفتیده نام قازانگن. دولت شاه سمرقندی نینگ 1486 إیلی یازیب توگه تیلگن "تذکرة الشعرأ"اثریده بو حقده بیرقنچه معلوماتلر موجود .دولتشاه آذربایجانلیک ائریک شاعر افضل الدین خاقانی( 1120-1199) (1120 - 1199 )نینگ استاذی فلکی شیروانی (1107 - 1146 )حقیده یازر یکن،جمله دن ، شونده ی ،ده یدی:"فلکی نینگ دیوانینی پادشاهی مغفور اولوغ بیگ گؤره گانی نینگ حضوریغه یلتدیلر .مطالعه قیلدی ،پسند یتتی و دیدیکی ،عجب تخلصی بار تورور".بو اؤرنیده شونی تأکیدلب اؤتیش کیره ککه، شیروانلیک شاعر فلکیاتگه قیزیقیب ،علمی نجم بیلن شغولنگن و فلکی تخلصی نی تنله گنی سببی هم شو بؤلگن.
سیف الدین اسفرنگی حقیده "تذکرة الشعرأ"ده قویده گی معلوماتلر موجود :"اسفرنگ ماورالنهرده بیر موضوع نینگ آتیدور و مولانا سیف الدین طالبی علم و اهل فضل یردی و سخنورلیکده انگه مرتبۀ عالی بار تورور و انینگ دیوانی مشهور و متعارف تورور.
اولوغ بیگ گؤره گانی نینیگ مجلسیده انینگ دیوانینی دایما علما و فضلا مطالعه قیلور یردیلر و انینگ سخنینی اسیرالدین نینگ سخنیغه ترجیع قیلور یردیلر".(هر ایککه له اقتباس و بوندن کیئن دولتشاه اثریدن کیلتیریلگن پرچه لر فارسیدن محمدرفیع راجی ترجمه سیدن آلیندی.)بوندن معلوم بؤله دیکه ،میرزا اولوغ بیگ سراییده گی ادبی مجلس لرده سیف الدین اسفرنگی و اسیرالدین اثرلری بیر-بیریگه مقایسه قیلیب اؤقیلگن و بو ایککی شاعردن قیسی بیری مهارت بابیده اوستونلیگی حقیده فککر -ملاحظه لر ایتیلگن .شونیسی دقتگه سزاوارکی ،بیران -بیر شاعر ایجادی حقیده کؤپ حال لرده اولوغ بیگ نینگ اؤز مستقل فککری بؤلیب ، او اؤشه دور ده گی عموم فککری یاکی باشقه ادبیات مخلص لرینینگ ملاحظه لریگه دایم هم ماس کیله ویرمه گن .
دولتشاه 12-13عصرلرده ایران ده یشب اؤتگن آته-اؤغیل شاعرلر:جمال الدین و کمال الدین اصفهانی لر حقیده شونده ی یازه دی: " ملک الفضلا جمال الدین محمد عبدالرازق اصفهانی اصفهان نینگ اکابر و علما لریدن تورور. شاعر ی خوشگوی یردی، جاه و مرتبه و قبولی تمامی بار یردی و کمال الدین اسماعیل انینگ اؤغلی تورور.سلطانی سعید اولوغ بیگ گؤره گان جمال الدین محمد نینگ سخنینی کمال الدین اسماعیل نینگ سخنیغه ترجیع قیلور یردی و بار ها ایتور یردی : "منگه عجب کؤرینورکیم ،باوجودی آته نینگ سخنی پاکیزه راق و شاعرانه راق تورور ،اؤغیل نینگ سخنی نیچوک شهرت تاپیب تورور". اولوغ بیگ نینگ او بو فککری نی بیان قیلگن دولتشاه سمرقندی اثری نینگ عینی شو صحیفه سیده اونگه اعتراض هم بیلدیره دی : "اما بو اعتقادی مکابره و دعوایی بیدلیل تورور ،چراکیم کمال الدین نینگ سخنی بغایت نازکتر تورور و ظاهری آسمان ،حقیقتی مشقت تورور .اما پادشاه لرنینگ سخنیغه ایراد و ایشکال تیگورمک عوامی نینگ حدی یرمستورور کیم ،کمالالملک،ملک الکمال".
تیموریلر خانه دانیده "خمسه خانلیک "، "شاه نامه خانلیک "عایلوی بیر عنعنه گه ایلنگنی منبعلردن یخشی معلوم . اولوغ بیک نینگ اوکه سی بایسونغور میرزا " شاهنامه "نینگ تورلی نسخه لرینی تؤپلب ،حاضرگی تیل بیلن ایتگنده ، علمی -تنقیدی متنینی توزدیرگن بؤلسه ،فخرالدین علی کاشیفی نینگ "لطایف الطوایف"اثریده کیلتیریلیشیچه ،اولوغ بیگ میرزا مجلسلرده هم "شاهنامه"اؤقیلیب ،اونینگ قیین جایلرینینگ مضمون -معنا سی محاکمه یتیلگن.طبیعی که ،شاهزاده لر اؤرته سیده ادبیاتگه دایر بحث و تارتیشو لر بؤلیب تورگن. بو حقده دولتشاه قویده گیچه یازه دی:"امیرزاده بایسونغور امیر خسرو دهلوی نینگ " خمسه"سینی شخص نظامی نینگ "خمسه " سیگه ترجیع قیلور یردی و خاقانی مغفور اولوغ بیک بهادر بو معنینی قبول قیلمس یردی و شیخ نظامیغه متعقد یردی و بو ایککی پادشاه نینگ آره سیده کرات و مرات تعصب حاصل بؤلغان ،هر بیرلری بیر شاعرغه حمایت بؤلغان یردی".اوش بو جمله لرنی محمد رفیع بیر آز اؤزگرتیریب ترجمه قیلگن بؤلسه-ده،عمومی مضمون بوزیلمگن .بیراق بؤری بای احمدوف نینگ "دولتشاه سمرقندی "رساله سیده آخرگی جمله ترجمه سیده بیر قنچه خطالرگه یؤل قؤیلگن بؤلیب ،او اؤقوچیده اکه-اوکه شاهزاده لر حقیده نا تؤغری تصور اویغاته دی: "شو سببدن بو ایککی پادشاه اؤرته سیده رنجش و جیرکنیش واقع بؤلگن و اولرنینگ هر بیری بیر شاعرگه حمایت قیلگن یدی".حال بو که ،اثر اصلیتیده "رنجیش" و "جیرکنیش" سؤزلری عمومن موجود یمس .مقایسه اوچون اوش بو جمله اصلیتینی کیلتیره میز : "مابین این دو شاهزادۀ فاضل به کرات جهتی این دعوا تعصب دست داده ،بیت،بیت"خمسه تیان" را باهم مقابل کردند".سؤزمه-سؤز ترجمه سی :"بو ایککی فاضل شاهزاده اؤرته سیده اوش بو دعوا یوزه سیدن کؤپ باره قتتیق تارتوشولر یوز بیریب ،اولر بیرگه لیکده ایککه له "خمسه "نی بیتمه-بیت قیاسلب چیقدیلر".
دیمک ،اولوغ اجدادلریمیز حقیده گی نادر معلومات لرنی اؤز ایچیگه آلگن معتبر منبعلرنی تدقیق و ترجمه قیلیش ایشلریگه حلال لیک ،مسئولیت بیلن یانداشماغیمیز ضرور.
میرزا اولوغ بیگ باشقه اؤلکه لرگه سفرلری پیتیده هم ادیبلر ،اولرنینگ اثرلری حقیده گی خبرلرگه قیزیقیش بیلن قره گن و اونینگ بو خصلتینی بیلگن زمانداشلری ساوغه طریقه سیده بدیعی کتابلر تقدیم یتیشگن ."تذکره الشعرأ"نینگ معین الدین جوائینی حقیده گی فصلیده اوش بو معلومات لر موجود :"کتاب "نگاریستان "کیم مولانا معین نینگ مسنفاتدین تورور،شیخ سعدی نینگ "گلستان"ی طرزیده یازغان تورور ،اما اول کتابدین بسیط راق (کینگراق)تورور و دانشمندانه ایتغان تورور ،نوادر و امثال و مفید حکمتلر انده درج قیلغان تورور .
بهرآبادنینگ مشایخلری اول کتابنی اولوغ بیگ میرزا غه پیشکش قیلدیلر .وقتیده کیم ،اولوغ بیگ میرزا عراق غه یوریش قیلغان محلده بهرآبادنینگ اکابرلری ضیارتیغه کیلگن یردی .پادشاه بیوردی ،تا اول کتابنی خطتی خوب و تکللوفی تمام بیله یازدیلر و همیشه اول کتابنی مطالعه قیلو ر یردی و پسندیده توتر یردی.اول کتاب ماورالنهرده بغایت مشهور تورور،اما خراسانده کمیاب تورور،الحق ،نسخه ی مستعدانه (تیار،قؤل آستیده )تورور و بو ایککی حکایت اول کتابدین بیتیلدی".هرات ده یشب ،ایجاد قیلگن دولتشاه شو طرزده اولوغ بیگ قدرلنگن "نگارستان"اثری خراسانده کمیاب بؤلسه-ده ،بیر نسخه سی اؤزیده بارلیگینی انگلتیب ،اوندن ایککیته حکایتنی "تذکرة الشعرأ"ده کیلتیره دی .ابو ریحان بیرونی نامیده گی اؤزبیکستان شرق شناسلیک انیستیتوتی خزینه سیده "نگارستان " اثرینینگ بیر نیچه قؤلیازمه نسخه لری موجود.
میرزا اولوغ بیگ زمانیده ماورالنهر و خراسانده بدیعی ادبیات اساسن ایککی تیلده تورکی وفارسی تیللرده تره قی یتگن . لطفی،عطائی ،سکاکی،حرینی قلندر کبی شاعرلر تورکی تیلده ،میرقاسم انور،خواجه عصمت الله بخاری،بثاتی سمرقندی ،خیالی بخاری کبی شاعرلر فارس تیلیده ایجاد قیلیشگن و اولرنینگ میراثیدن معین قسمی بیزنینگ دوریمیزگچه یتیب کیلگن .اولوغ بیگ اؤز دوری شاعرلری اثرلرینی یخشی بیلگن و اولردن کؤپچیلیگی بیلن بیواسطه مناسبتده بؤلگن .دورینینگ اوستاذ شاعرلریدن بیری خواجه عصمت الله بخاری بؤلیب ،او حقده دولتشاه سمرقندی شونده ی یازه دی:اما خواجه عصمت اولوغ بیگ کؤره گانی نینگ زمانی سلطنتیده مداحلیق نی ترک قیلدی و سلطانی مذکور اندین شعر استدأ قیلدی .بیضروره اول حضرت نینگ مدحیه ده بیر نیچه قصیده غه قیام کؤرغوزدی و اخیر حالده شاعرلیکدین استعفا قیلدی.همیشه انینگ شریف مجلسی مقصدی شعرأ و مجوعه ی فضلأ یردی.اکابر و شعرأکیم خواجه عصمت غه مناسب و همسر یردیلر ،اول جمله:مولانا بثاتی سمرقندی ،مولانا خیالی بخاری ،مولانا بروندوق،خواجه رستم جوزقانی،طاهر آبیوردی تورور.خواجه عصمت نینگ وفاتی اولوغ بیگ کؤره گانی نینگ زمانیده 829 سنه ده (میلادی 1426 إیل)یردی".
ابو ریحان بیرونی نامیده گی اؤزبیکستان شرق شناسلیک انیستیتوتیده عصمت الله بخاری "دیوان"نینیگ بیر نیچه نسخه سی موجود و اولر آره سیده نسبتن تؤلیغی 1435-رقملی قؤلیازمه دیر.بو قؤلیازمه 193 ورق بؤلیب ،اونینگ سلماقلی قسمی ،یعنی 100 ورقدن آشیقراغی قصیده لردن عبارت.خلیل سلطان مدحیده اؤندن آشیق ،شاهرخ ،بایسونغور و ابراحیم سلطان لر مدحیده بیته دن قصیده بار. اولوغ بیگکه بخیشلنگن 6 قصیده بؤلیب ،بیته سی عربچه ،قالگنی فارس تیلیده دیر.ژنرطلبیگه کؤره شاعر ممدونی مبالغه لی طرزده تعریف -توصیف قیله دی. باز اوستیگه ،اسلوبی مرکب قصیده لر نیم شکسته خطیده کؤچیریلگن .شونگه قره می ،اولر سینچیکلب تدقیق یتیلسه ،اولوغ بیگ شخصیتیگه دایر ینگی معلوماتلر تاپیلیشی ممکن ."مدنی فضل و بلاغت،مخزن و علم و حکیم"دیه اولوغلیدی اونی شاعر و قویده گی سینگری بلندپرواز ،بیراق کؤپ جهتدن واقع لیککه ماس سطر-له وصف یته دی:
ای فلک قدر و آفتاب عطا، پیشوای زمانه ،حامی دین.
ای هنرپرورینی،نقدی علوم جمله در گنج طبع توست دفن
مضمونی:
ای فلک مثال(علم)آفتابنی عطا یتگوچی،زمانه پیشواسی ،دین حامی سی.
استعدادلرنی پرورش لاوچی،جمع علم لر نقدی
سینینگ خاطره نگ خزینه سیگه جایلشگن.
میرزا اولوغ بیگ نینگ لقبی یا عنوانی بعضی منبعلرده "مغیثودین"طرزیده کیلتیریلسه ،زمانداش مؤرخ معین الدین نطنزی "غیاث الدین اولوغ بیگ بهادر "دیب یازه دی. عصمت الله بخاری قصیده لریده یسه ،"ظهیرالدین اولوغ بیگ "دیب یازیلگن .
بدخشی تخلصلی ینه بیر شاعرنینگ توصیفی قویده گیچه :"مولانا بدخشی فضلانینگ جمله سیدین تورور،سمرقند شهریده اولوغ بیگ گؤره گانینگ ایامی دولتیده انگه سخنورلیکده عالی مرتبه بار یردی و اول زمانینگ شعرألرنینگ سرآمدی یردی و سلطانی مذکور و زمانینگ اکابرلری انی سخنورلیکده مسلم تورور یردیلر و پادشاهی مذکورنینگ مدحیده انگه پاکیزه قصیده لر بار تورور و انینگ دیوانی اول دیارده مشهور تورور".
دولتشاه سمرقندینینگ بو معلوماتینی علی شیر نوایی هم تصدیقلیدی :"مولانا بدخشی فاضل کیشی یرمیش. اولوغ بیگ میرزا زمانیده سمرقنده مشهور انی خوشگوی لیقغه مسلم توروبدورلر.و میرزانینگ دغی کؤپ التفاتی بار یرمیش "("مجالس النفایس").
علی شیر نوایی اولوغ بیگ بیلن مناسبتده بؤلگن ینه بیر شاعر حقیده شونده ی یازه دی : "مولانا محمد عالم سمرقندی علما سیدین .اولوغ بیگ میرزا بیلن هم سبق و مصاحب یردی.اما بغایت دلیر وخوش طبع کیشی یردی .بحثده کؤپ گستاخانه سؤزلر و جوابلر ایتور یردی .سلطنتی عظیم الشانی تحمل قیله آلمه دی .سمرقندین انگه اخراج حکمی بؤلیب هریگه کیلدی و مونده مولانانینگ مقدمین غنیمت توتیلر و ساکن بؤلدی".
"مجالس النفایش "نینگ ایککینچی مجلسیده ،یعنی علی شیر نوایی یاشلیک پیتلریده ملاقات قیلگن ادیبلر قطاریده قویده گی شمرقندلیک شاعرلر نامی ایتیلگن:"مولانا میر قرشی-سمرقنده بؤلور یردی و بازارده صحافلیک دؤکانی بار یردی ،ظرافا انده جمع بؤلورلر یردی و مولانا اؤزین اول خیلغه اوستاد توتر یردی. مولانا جوهری هم سمرقندلیغدیر ،صاحب خانه مشرفی یردی ،هم صاحب خانه یشیگیده کؤچه نینگ اؤرته سیده اؤزی اوچون حجره غینه یسب یردی.عروض بیلور یردی و "سیرالنبی"نظم قیلیب یردی.
مولانا خاوری هم سمرقندلیقدور و درزیگر(تیکوچی )لیککه منسوب یردی .بدیعنی روان ایتیور یردی و طبعی خیلی شؤخ یردی .
مولانا حلوایی هم سمرقندلیقدور .شگوفته طبعلیق،یخشی چرایلیک أیگیت یردی.
شباب (یاشلیک)ایامیده وفات بؤلدی.عمری قسقه اوچون سؤزینینگ شهرتی هم آزدور".
یوقاریده گی شاعرلرنینگ بعضی لرینینگ ایجادی فعالیتی میرزا اولوغ بیگ دوریده باشلنگنینی تخمین قیلیش ممکن. ناملری "مجلس النفایس"نینگ ایککینچی مجلسیده ذکر یتیلگن سمرقند دن یتیشیب چیققن بعضی شاعرلر تورکی تیلده ایجاد قیلگنلر.
"حریمی قلندر -سمرقند ولاتیتیدین یردی .طالب علمغه هم بار یردی .بو تورکچه مطلع انینگدورکیم:
نیچه یغلی شمعدیک هجریگده،یارم،کیچلر،
آه کیم ،کویدیردی داغی انتظارم کیچلر"
"میرزا حاجی سغدی هم سمرقندلیغدور و اول ملکنینگ آدمیزادلریدیندور .اگرچی بعضی محلده غریب نیمه لر طبعدین باش اورر یردی .بو بیتده خیلی سؤز رنگی و چاشنیسی بارکیم:
اؤخشتتی قامت تینگغه صنوبرنی باغبان،
بیچاره بیلمس یرمیش الیفدین تیاغنی.
بوغینه مسئله نی یخشیغینه باغلغان اوچون امید اولکیم ،تنگری تعالا انگه رحمت قیلیش بؤلغی .قبری هم اؤز ملکیده دور.
مولانا سکاکی ماورألنهردیندور.سمرقند اهلی انگه کؤپ متقد دورلر و بغایت تعریفین قیلورلر".
علی شیر نوایی باشقه ولاتیلرگه منسوب بؤلسه لر ده ،حیاتی و فعالیتلری قسمن اولوغ بیگ دوریگه ترغری کیله دیگن لطفی ،یقینی ،عطایی ،مقیمی ،کمالی،لطیفی کبی تورکی تیلده ایجاد قیلگن شاعرلر حقیده معلومات بیره دی .بولر اراسیده ینگ یریک شاعر ،شبهه سیز ،نوایی "ملک الکمال"دیه اولوغ لگن مولانا لطفی یدی. افسوس که ، لطفی میراثی بیزگه تؤلیغیچه یتیب کیلمگن .إینیقسه،اونینگ تورکی تیلده گی نظمی "ظفرنامه"سی سقلنیب قالمگنی اچینرلی دیر.مذکور اثرده تیموری شاهزاده لر ،جمله دن ،شونگه قره می ،لطفی دیوانیده گی بیتته بیت آرقلی اولوغ بیگ بیلن مناسبتی حقیده معین تصورگه یگه بؤله میز:
اولوغ بیگ خان بیلور لطفی کمالین،
که رنگین شعری سلماندین قالیشمس.
لطفی اؤزینی مشهور فارس شاعری سلمان ساوجیگه تینگلشتیرگن بو فخریه بیت،بیر طرفدن ،اولوغ بیگ لطفی ایجادینی یخشی بیلگه نیدن دلالت بیرسه ،ایککینچی طرفدن ، زمانداش شاعرلر اولوغ بیگ نینگ ادبیات بیلیمدانی یکنلیگینی اعتراف قیلیب ،اونینگ بو ساحه ده گی فکر ملاحظه لرنی قدرلگنلیکلرینی کؤرسته دیکه ،بونی اؤز وقتیده یی.ی.بیرتیلس هم تأکیدلب اؤتگن یدی.یی.ی.بیرتیلسنینگ شاگردی ی. رستموف اؤزینینگ اولوغ بیگ دوریده گی تورکی ادبیات تدقیقیگه بخیشلنگن "15 اثر بیرینچی یریمیده اؤزبیک شعریتی "مناگرافیه سیده شونده ی یازه دی:"اولوغ بیگ دوریده سمرقند ده خوددی هراتده گی کبی قدیمگی تورکی ادبیات یادگارلیکلری اؤرگنیشگه قیزیقیش کوچیگن. 1444 أیلی سمرقند ده ارسلان خواجه ترخان خواهشیگه کؤره ،ادیب احمد یوگنکی نینگ مشهور داستانی "حبت الحقایق"اؤیغور یازویده کؤچیریلگن.داستان متنیگه علاوه طرزده ادیب احمد و اونینگ اثریگه بخیشلنگن ایککیته تورکی شعر کیلتیریلگن.اولردن بیرینینگ مولفی امیر سیف الدین برلاس ،ایککینچیسینیکی ارسلان خواجه ترخان دیر.بو شعرلر مولف لرینینگ قدیمگی تورکی ادبی یادگارلیکلرگه بؤلگن کتته محبتلریدن دلالت بیره دی".
بوندن کؤریندی کی ،اؤشه دورده فقط اولوغ بیگ نینگ اؤزیگینه یمس، بلکه امیرلر هم علم فن و ادبیاتگه حامیلیک قیلگنلر .شاعر سکاکی نینگ "دیوان"نیده اولوغ بیگ که بخیشلنگن قصیده لر قطاریده ارسلان خواجه ترخان گه بخیشلنگن قصیده لر هم بارلیگی بیجز یمس.اولوغ بیگ مدحیده گی قصیده سی ده سکاکی اؤزینینگ تورکی تیلده ایجاد قیلیشیدن فخرلنیب ،قویده گی بیت نی بیتگن:
فلک أیللر کیره ک یتسه-یو،کیلتورسه أیلکیگه،
منینگدیک شاعری تورکی-یو،سینینگدیک شاهی دانانی.
میرزا اولوغ بیگ دوریده اجتماعی فنلر رواجیگه هم کتته اعتبار بیریلگن . بو دورده تورکی تیلنینگ ادبی و علمی تیل صفتیده گی موقعی تاباره آشیب بارگن.
ادبیات شناسلیککه عاید قیمتلی اثر ، 840(میلادی 1436-1437)أیلی تورکی تیلده یازیلگن "فنون البلاغه"("یتوکلیک علملری")مولفی شیخ احمد ابن خدایداد طرازی اؤز کتابینی میرزا اولوغ بیگکه بخیشلب ،مقدمه ده شونده ی یازه دی : "اول سلطنت دریاسینینگ گوهری و منزلت کونینینگ جوهری ،سخاوت بارانی نینگ ابری و شجاعت بیشه سینینگ ببری ،فراصت سهپرینینگ ماهی ،کیاست مملکتینینگ شاهی ،شاهنشاهی عظیم ،شهری یار عالم ، صاحبوس سیف القلم،فرماندهی تورک و عرب و عجم ،مغیثیدین واد دور امیر اولوغ بیگ گؤره گان".
اثرنی نشرگه تیارلگن ا. هیئت میتوف نینگ یازیشیچه :" ایلگری اؤتگن ادبیات شناس عالملر ادبیات نظریه سی بؤیچه کتاب یازگنلریده کؤپینچه کتاب بیر-یا شعر تورلری ، یاکه وزن ،یاکه بدیعی صنعت مسله سیگه تؤختنگنلر یاکه بیرار شعری ژنر خصوصیتلرینی یاریتیب بیرگنلر . شیخ احمد یسه ،بو ساحه ده مکمل بیر قؤلنامه یره تیشنی ،اؤز رساله سیده نظریه مسله لرینینگ برچه سینی یاریتیب ،تحلیل قیلیب بیریشنی نیت قیله دی ،تاکه اونی اؤقیگن کیشیلر نظریه دن ممکن قدر تؤله معلومات و فایده آلسینلر...بو اونینگ اؤزبیک ادبیات شناسلیک علمی ترقیاتیگه قؤشگن کتته حصه سی یدی".
احمد طرازی اؤز دورینینگ تنیقلی شاعری هم بؤلگن .بابر عروضگه بخیشلگن "مختصر"اثریده اونینگ ایجادیدن ایککی بیت مثال کیلتیرگن بؤلیب ،بیتلردن بیری عادتدن تشقری چؤزیق و اؤزیگه خاص :
کؤردی کؤزوم سحر چمن ایچیده بیر پری وش کیم
اوزی گل،تنی صنم،زلفی بینفشه،قدی سروی شئی یردی
لب شکر
لاله اؤزیدن اؤتنیب،دعواسیدین صنم تانیب
یردی بینفشه باش سالیب،سرو چنارو کاج(ایگینه برگلی درخت)هم بؤلدی قدین کؤروب دیگر.
خلاصه صفتیده شونی ایتیش ممکن که ، 14 اثر بیرینچی یریمیده سمرقند و ماورأالنهر ده فقط طبعی فنلر و معمارلیک صنعت یمس ،بلکی بدیعی ادبیات و ادبیات شناسلیکنینگ گولب-یشنه شیده هم میرزا اولوغ بیگ نینگ حامی صفتیده قؤللب - قووتلشی و رغبتلنتیریشی کتته اهمیتگه یگه بؤلگن.
غلام کریمی "معرفت"دن آلیندی.
تیارلاوچی :عزیز فاریابی
بوالقاسم فردوسی
